Uwarunkowania i potencjał zdalnego nauczania

Autorzy niniejszego artykułu mają nadzieję, że przedstawiona analiza będzie inspiracją do dalszego badania uwarunkowań i potencjału zdalnego nauczania w kształceniu studentów.

Globalna pandemia choroby COVID-19 wywołanej koronawirusem SARS-CoV-2 jak żadne inne zdarzenie w ostatnich dekadach odcisnęła istotne piętno na poszczególnych sektorach gospodarki, wpływając negatywnie na kondycję całych regionów, państw i międzynarodowy biznes. Wprowadzenie restrykcji i ograniczeń w codziennym życiu wpłynęło nie tylko na wykonywanie obowiązków zawodowych, ale przede wszystkim na relacje społeczne. Po raz pierwszy w historii, niezależnie od sektorów gospodarki i jej podmiotowości (sektor prywatny i publiczny), praca zdalna stała się powszechnym faktem, dzięki któremu wiele przedsiębiorstw, urzędów i jednostek organizacyjnych mogło realizować w pełnym lub ograniczonym zakresie swoje zadania i cele. Również w obszarze kształcenia studentów po raz pierwszy powszechnie i na masową skalę proces dydaktyczny był realizowany w formie zdalnej przy wykorzystaniu wielu zróżnicowanych narzędzi i platform komunikacji i kształcenia.

Dotychczasowe opracowania niewiele uwagi poświęcały weryfikacji efektów uczenia się studentów. Pogłębienie tego tematu będzie niewątpliwie wymagało dodatkowego czasu i przeprowadzenia wielu szczegółowych badań w tym zakresie. Autorzy niniejszego artykułu mają nadzieję, że przedstawiona analiza będzie inspiracją do dalszego badania uwarunkowań i potencjału zdalnego nauczania w kształceniu studentów. Wstępne badania potencjału zdalnego nauczania pokazują, że wśród pozytywnych aspektów trudnej sytuacji społeczno-gospodarczej spowodowanej pandemią niewątpliwie można odnaleźć możliwość zweryfikowania rozwiązań organizacyjnych, które w normalnej sytuacji nigdy na taką skalę i w takim zakresie nie byłyby możliwe do wdrożenia. A takim właśnie przykładem jest prowadzenie w skali globalnej zdalnego kształcenia studentów na tysiącach uczelni w wielu krajach na świecie.

W niniejszym artykule przedstawione zostały wyniki badań uwarunkowań i potencjału zdalnego kształcenia studentów i pracowników Uniwersytetu Technologiczno-Przyrodniczego im. J.J. Śniadeckich w Bydgoszczy (UTP) przeprowadzonych elektronicznie za pomocą ankiet z wykorzystaniem narzędzi Google w okresie 6-15 maja 2020 r. Badanie zostało zrealizowane przez zespół badawczy Wydziału Zarządzania UTP w składzie: dr Paweł Modrzyński – kierownik zespołu oraz: dr inż. Małgorzata Michalcewicz-Kaniowska – prodziekan ds. kształcenia i spraw studenckich, dr inż. Małgorzata Zajdel – pełnomocnik rektora ds. doskonalenia jakości kształcenia. Wykonane badania wpisują się bezpośrednio m.in. w aktualny obszar inicjatyw podejmowanych przez ustawowe podmioty i organizacje obszaru szkolnictwa wyższego. Rada Główna Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Parlament Studentów RP i Niezależne Zrzeszenie Studentów wskazują na konieczność podjęcia kompleksowych działań z myślą o systemowych przygotowaniach do przynajmniej częściowego prowadzenia zajęć dydaktycznych z wykorzystaniem metod i technik kształcenia na odległość również w nadchodzącym roku akademickim.

W badaniu wzięło udział ogółem 1.088 studentów, w tym 562 kobiety (51,7%) i 526 mężczyzn (48,3%). Badana grupa stanowiła ogółem 19,3% ogólnej liczby studentów UTP.

Dostęp do Internetu

Niewątpliwie ocena warunków lokalowo-technicznych determinowała ocenę (zwłaszcza studentów) dotyczącą potencjału metod i technik kształcenia na odległość. W badaniu ocena warunków technicznych zajęć zdalnych obejmowała takie elementy jak: warunki lokalowe, urządzenia techniczne, szybkość oraz stabilność łącza internetowego, a także umiejętność obsługi posiadanego sprzętu i jego oprogramowania. Studenci bardzo podobnie i dość wysoko ocenili warunki lokalowe, posiadany sprzęt techniczny oraz swoje umiejętności jego obsługi (średnia ocena od 4,16 do 4,29). W badaniu przyjęto skalę ocen od 1 do 5, gdzie 1 oznacza niedostateczny, a 5 – bardzo dobry). Nieznacznie niżej oceniony został dostęp do Internetu, zarówno jego szybkość, jak i stabilność połączenia (średnia ocena od 3,36 do 3,50). Na podstawie wyników badań można zauważyć brak istotnych różnic w ocenie warunków techniczno-lokalowych w podziale na: płeć, wiek, rok studiów czy wydział, na którym studiuje student. Interesujące różnice uwidaczniają się przy ocenie warunków lokalowo-technicznych, w których realizowane były zajęcia zdalne, w przypadku gdy kryterium oceny jest miejsce zamieszkania studenta. Największe dysproporcje w ocenie występują pomiędzy studentami mieszkającymi na wsi oraz w największych miastach (powyżej 200 tys. mieszkańców).

Wykres 1. Podstawowe oprogramowanie wykorzystywane do nauczania zdalnego studentów

Jest rzeczą interesującą, że o ile studenci mieszkający na wsi nieznacznie wyżej oceniają warunki lokalowe, to istotnie niżej oceniają posiadane w domach łącze internetowe. Ocena studentów dotycząca łącza internetowego charakteryzowała się również największym wskaźnikiem zmienności (ponad 39%, odchylenie standardowe na poziomie 1,23), co wskazuje na duże zróżnicowanie terenów wiejskich pod względem dostępu do infrastruktury informatycznej. Warto podkreślić, że kluczowymi elementami mającymi wpływ na efektywność kształcenia zdalnego są czynniki, na które uczelnia nie ma wpływu. Należą do nich: dostęp do Internetu, jego szybkość oraz stabilność połączenia. Podstawową przeszkodą, szczególnie dla osób zamieszkujących obszary wiejskie, okazały się: problemy z transmisją dźwięku, obrazu, „zawieszanie się” i spowalnianie wideokonferencji, konieczność posiadania sprawnego i nowoczesnego sprzętu komputerowego. Zapewnienie szybkiego i stabilnego dostępu do Internetu na wielu obszarach wiejskich jest wciąż istotnym problemem, którego często ani gmina, ani operatorzy firm telekomunikacyjnych nie są w stanie szybko rozwiązać. Kluczem do rozwikłania tego problemu byłaby spójna i kompleksowa polityka państwa w zakresie dofinansowania np. mobilnego dostępu do Internetu dla studentów.

Kilkanaście programów i platform

Istotnym wyzwaniem, z którym również musieli się zmierzyć studenci, było korzystanie w różnego rodzaju oprogramowania i platform, za pomocą których prowadzone było zdalne nauczanie. Prowadzący zajęcia dydaktyczne, w zależności od ich formy (wykład, ćwiczenia i inne), wykorzystywali łącznie kilkanaście dostępnych programów i platform. Do najpopularniejszych należały: MS Teams oraz Zoom Meeting, stanowiące podstawowe oprogramowanie do prowadzenia zajęć zdalnych. Dodatkowo w procesie kształcenia wykorzystywane były inne popularne programy, takie jak: Dysk Google, Discord, Moodle czy nawet portale społecznościowe (Facebook, łącznie z komunikatorem Messenger). W odpowiedzi na pytania otwarte ankiety studenci wskazywali na potrzebę ustandaryzowania i ujednolicenia stosowanego i wykorzystywanego oprogramowania w procesie zdalnego nauczania. Niewątpliwie wykorzystanie ograniczonej liczby programów w procesie kształcenia jest wskazane (możliwość wdrożenia jednolitego systemu szkoleń studentów i pracowników, umieszczanie materiałów dydaktycznych w jednym miejscu, powszechny dostęp do licencji przez wszystkich użytkowników itd.). Platformy wideokonferencyjne: MS Teams oraz Zoom Meeting były powszechnie wykorzystywane przy prowadzeniu wykładów i ćwiczeń (MS Teams 28,7% wykłady i 32,2% ćwiczenia oraz Zoom Meeting 12,2% wykłady i 9,9% ćwiczenia). Z kolei platforma MS Teams była niekwestionowanym liderem w przypadku prowadzenia laboratoriów oraz realizacji projektów (odpowiednio: 55,6% oraz 58,9%). Natomiast zajęcia językowe prowadzone były przede wszystkim na platformie Zoom Meeting (74,5%). Seminaria dyplomowe odbywały się przy użyciu MS Teams (54,5%) oraz Zoom Meeting (10,9%). Z powyższych badań wynika, że pozostałe wskazane oprogramowanie miało charakter uzupełniający (por. Wykres 1).

Wykres. 2. Ocena zdalnego nauczania jako innej możliwości obok tradycyjnie prowadzonych zajęć dydaktycznych przez studentów i nauczycieli akademickich

Ocena potencjalnych determinantów zdalnego nauczania została poprzedzona pytaniem ogólnym dotyczącym perspektywy zdalnego nauczania w kontekście poszukiwania rozwiązań alternatywnych do nauczania tradycyjnego. Trudno bowiem byłoby oceniać determinanty zdalnego nauczania w sytuacji, gdyby studenci nie traktowali wykorzystywanych platform do zdalnego nauczania jako ciekawej opcji. Tym bardziej że w obliczu pandemii i czasowego ograniczenia możliwości prowadzenia w standardowej formie działalności wszystkich podmiotów, w tym również uczelni, nauczanie zdalne przestało być jedną z dostępnych opcji, a stało się jedynym możliwym rozwiązaniem, dzięki któremu proces dydaktyczny mógł być realizowany w planowanym harmonogramie czasowym i merytorycznym. Oczywiście w przypadku części zajęć typowo praktycznych na niektórych wydziałach i kierunkach nawet ta forma realizacji procesu kształcenia była i jest niemożliwa do wdrożenia.

Rezultaty badań wskazują, że popularność wśród młodych ludzi, w tym studentów, wykorzystania nowoczesnych technologii i mediów społecznościowych w życiu codziennym przekłada się na akceptowanie nowych form komunikacji również w procesie kształcenia. Ponad połowa studentów uważa, że nauczanie zdalne jest dobrą odmianą dla tradycyjnie prowadzonych zajęć dydaktycznych. Tylko co piąty student nie zgadza się z tą opinią. Warto zwrócić uwagę, że w tej grupie prawie 21% mężczyzn oraz ponad 17% kobiet nie wyrobiło sobie dotychczas zdania na ten temat. Dla grupy zaledwie 3% studentów forma prowadzenia zajęć jest obojętna. W grupie nauczycieli akademickich również blisko połowa (47,5%) ocenia pozytywnie tę formę kształcenia, a przeciwnego zdania jest 28,7% badanych. Podobnie jak ma to miejsce w przypadku studentów, również wśród nauczycieli znajduje się spora grupa niezdecydowanych (por. Wyk. 2).

Wykres. 3. Determinanty zdalnego nauczania w ocenie studentów

Opierając się na wynikach badań, można wskazać jakie czynniki wpływają na ocenę efektywności i potencjału zdalnego kształcenia w opinii studentów i kadry akademickiej oraz czy badane grupy podobnie parametryzują powyższe elementy. Katalog potencjalnych determinantów zdalnego nauczania jest bardzo szeroki i obejmuje czynniki związane z komfortem studiowania w domu, dostępnością całej „domowej” infrastruktury, ograniczeniem czasu i kosztów związanych z koniecznością dojazdu na wydział, ale również i takie elementy, które w odczuciu zespołu badawczego miały charakter negatywny. Do tej grupy potencjalnie należą: spędzanie dużej ilości czasu z komputerem, brak bezpośrednich kontaktów z innymi studentami i wykładowcami czy problemy zdrowotne (por. Wyk. 3).

Same zalety, ale…

Kadra dydaktyczna, podobnie jak studenci, wskazała i oceniła (pozytywnie lub negatywie) wiele czynników potencjalnie determinujących zdalne kształcenie. Komfort pracy w domu, oszczędność czasu, wygodne warunki w czasie prowadzenia zajęć dydaktycznych, możliwość wykorzystania dodatkowych pomocy dydaktycznych, ustalenie indywidualnego harmonogramu zajęć, a także możliwość powiązania pracy dydaktycznej z innymi obowiązkami zawodowymi lub domowymi to główne i pozytywne determinanty procesu zdalnego kształcenia. W opinii nauczycieli akademickich zdecydowanie negatywnym czynnikiem zdalnego nauczania jest konieczność spędzania czasu przed komputerem, co wiąże się z innymi negatywnymi następstwami lub ograniczeniami, takimi jak na przykład: konieczność posiadania dobrego sprzętu komputerowego i szybkiego łącza internetowego czy problemy zdrowotne będące następstwem zbyt długiej pracy przy komputerze. Brak bezpośredniego nadzoru nauczyciela nad studentem w przypadku zajęć realizowanych w formie zdalnej to – zdaniem nauczycieli – istotny, negatywny czynnik tej formy kształcenia (por. Wyk 4). Dla studentów czynnik ten nie był aż tak jednostronnie określony i trzeba byłoby powiązać uzyskaną ocenę z charakterem prowadzonych zajęć (np. wykłady czy ćwiczenia).

Na przyszłość

Wykres. 4. Determinanty zdalnego nauczania w ocenie nauczycieli akademickich

Istotnym czynnikiem warunkującym zbadanie potencjalnych możliwości zdalnego nauczania oraz poznanie jego oceny wśród studentów jest uzyskanie ich opinii na temat wykorzystania tej formy nauczania w przyszłości. Ten obszar badania determinuje w wariancie zero-jedynkowym ideę zdalnego nauczania. Przedstawione determinanty zdalnego nauczania, niezwykle istotne dla studentów, takie jak: oszczędność czasu, wygoda, dostęp do posiłków w trakcie zajęć, dostęp online do materiałów dydaktycznych, wpłynęły na bardzo wysoką ogólną ocenę akceptacji tej formy kształcenia również w przyszłości. Aż 84% studentów dopuszcza prowadzenie procesu dydaktycznego w formie zdalnej w całości, w ograniczonym zakresie lub ograniczonym do konkretnych zajęć dydaktycznych (np. wykładów). Blisko co czwarty ankietowany student wskazuje, że zajęcia prowadzone na platformie mogłyby być realizowane w przypadku każdej formy kształcenia. Tylko niespełna 12% studentów wyklucza dalszą możliwość prowadzenia zajęć w formie zdalnej. Ponadto warto zwrócić uwagę, że odsetek studentów, którzy nie mają zdania w badanym obszarze, jest niewielki i wyniósł niespełna 4%.

Podobną opinię wyraziła kadra akademicka: prawie 80% pracowników dopuszcza możliwość prowadzenia w przyszłości zajęć dydaktycznych w formie zdalnej. Akceptacja tej formy prowadzenia zajęć dydaktycznych w przypadku każdego ich typu (wykłady, ćwiczenia itp.) wskazało 16% badanych, co jest o blisko 10 punktów procentowych niższym wynikiem niż w przypadku oceny studentów. Warto zwrócić uwagę, że w ocenie kadry naukowo-dydaktycznej najistotniejszym czynnikiem jest wiek respondenta. Osoby w wieku powyżej 61 lat najniżej oceniły możliwości wykorzystania tej formy kształcenia. Najmłodsza grupa respondentów (do 30 lat) oceniła najwyżej zdalne nauczanie – prawie 90% pozytywnych wskazań.

Skoro studenci istotnie dostrzegają możliwość wykorzystania zdalnego nauczania w obecnej formie realizowanych zajęć, warto się przyjrzeć, w jakich obszarach można włączyć tę formę nauczania w przyszłości. Największy potencjał w zakresie wykorzystania zdalnego nauczania w realizowanym procesie dydaktycznym dotyczy: wykładów (aż 56,3% studentów dopuszcza prowadzenie wykładów wyłącznie, a 84,2% dopuszcza ponad połowę zajęć realizowanych w formie zdalnej), konsultacji i dyżurów (ponad 38% studentów dopuszcza prowadzenie tej formy zajęć wyłącznie, a 59,2% dopuszcza ponad połowę zajęć realizowanych w formie zdalnej), seminariów dyplomowych (ponad 27% studentów dopuszcza prowadzenie tej formy zajęć wyłącznie, a 41,1% dopuszcza ponad połowę zajęć realizowanych w formie zdalnej) oraz laboratoriów językowych (prawie 29% studentów dopuszcza prowadzenie tej formy zajęć wyłącznie, a ponad 46% dopuszcza ponad połowę zajęć realizowanych w formie zdalnej). W opinii studentów ćwiczenia oraz laboratoria powinny być realizowane w tradycyjnej, dotychczasowej formie: 39% studentów wyklucza nauczanie zdalne w tej formie zajęć.

Wykres. 5. Preferowany udział zajęć dydaktycznych realizowanych w formie zdalnej w opinii nauczycieli akademickich i studentów

Kadra akademicka dużo ostrożniej podchodzi do nauczania zdalnego. Niespełna 30% kadry dopuszcza możliwość prowadzenia wykładów wyłącznie w całości w formie zdalnej. To samo dotyczy seminariów dyplomowych czy laboratoriów językowych (ok. 16-19%). Duża zgodność w ocenie studentów i kadry akademickiej występuje w ocenie skali prowadzenia zdalnego konsultacji i dyżurów – tutaj oceny się pokrywają. Co również interesujące, kadra akademicka w mniejszym stopniu nie dopuszcza zdalnego nauczania w całości. Dla przykładu blisko 40% studentów nie widzi możliwości zdalnego prowadzenia ćwiczeń, a odpowiednio udział tej oceny w grupie nauczycieli akademickich wynosi niespełna 30%. Korelacja ocen studentów oraz nauczycieli akademickich powinna zostać wykorzystania do zbudowania w przyszłości preferowanego harmonogramu zajęć dydaktycznych, w których w tradycyjnie prowadzone zajęcia włączone są również zajęcia zdalne (por. Wyk. 5).

Rekomendacje

Przeprowadzone badania pozwalają na sformułowanie rekomendacji dotyczących możliwości wykorzystania technik i narzędzi zdalnego nauczania w celu uatrakcyjnienia, zwiększenia dostępności i w konsekwencji podniesienia jakości kształcenia studentów, które mogą zostać wykorzystane przez inne uczelnie. Doświadczenia z zakresu zdalnego kształcenia w okresie pandemii jednoznacznie wskazują, że zasadne jest ograniczanie liczby wykorzystywanych narzędzi i wdrażanie jednolitej w skali uczelni platformy zdalnego nauczania, na której zamieszczane będą materiały dydaktyczne. W celu podniesienia atrakcyjności zajęć dydaktycznych, szczególnie na studiach niestacjonarnych, wskazane jest włączenie wybranych zajęć dydaktycznych w formie zdalnej do programu studiów. Nie można pominąć także kwestii udziału ekspertów, praktyków czy kadry z uczelni zagranicznych, która zdaniem studentów wzbogaciłaby zajęcia w formie zdalnej. Nie ulega wątpliwości, że zdalne nauczanie powinno być wykorzystane przez uczelnie w prowadzeniu kursów, szkoleń oraz studiów podyplomowych.

Okres pandemii pozwolił na niespotykaną dotąd skalę wdrożyć zdalne nauczanie do kanonu działalności uczelni, nie tylko w Polsce. Badania i rozważania podjęte w niniejszym artykule nie wyczerpują jednak całokształtu problematyki związanej z kształceniem zdalnym. Warto zatem analizować zdobyte doświadczenia i zalety tych narzędzi dydaktycznych, włączając je do procesu tradycyjnych form kształcenia studentów. Warto w tym miejscu również podkreślić, że wszyscy mamy świadomość, iż żadna forma zdalnego nauczania nie zastąpi bezpośredniego kontaktu studenta z nauczycielem, ale nie oznacza to, że w kolejnych latach akademickich nie należy wykorzystać zdobytych teraz doświadczeń. Lepsze dostosowanie harmonogramu zajęć, wykorzystanie nauczycieli czy specjalistów z zewnątrz do prowadzenia nawet pojedynczych wykładów, przygotowanie przyszłych absolwentów do pracy zdalnej, to tylko nieliczne zalety zdalnego nauczania, które bez wątpienia powinny zostać wykorzystane w organizacji procesu kształcenia na uczelniach.